De Toeareg, een nomadisch volk dat in de Sahara en de Sahel woont, staat bekend om hun vakmanschap en kundigheid met materialen. Voldoende reden om hier in Métier een artikel aan te wijden. De Toeareg leven in de regio van Zuid-Algerije, West-Libië, Oost- Mali, Noord-Niger, Noordoost- Bukina Faso en Mauritanië. Wij wilden een beeld geven over de wijze waarop de Toeareg sieraden maken en hebben daarvoor Ineke Hemminga benaderd. Zij heeft contact met de ambachtslieden van de Toeareg. Een deel van het jaar leeft zij met hen in de Sahara. Daarnaast willen we ook een algemeen beeld schetsen van de sieraden die door dit volk gedragen worden.
Leven bij de Toeareg Ineke Hemminga is Friezin en reist sinds 2005 naar het land van de Toeareg. “In 2005 ging ik voor het eerst naar Djanet, vlakbij de grens met Libië. Ik wist direct dat ik thuisgekomen was, daar in de woestijn. Het nomadenleven, de weidsheid van het land, de schone lucht; het was geweldig om blij te zijn met de eenvoud. Drie maanden lang overdacht ik of ik reizen kon organiseren. De Toeareg hadden werk nodig en ik wilde hun leven laten zien. Ik leerde hun taal, een mengelmoes van Frans, Arabisch en Tamacheck. Ik maakte foto’s van hun indigo gewaden, kamelen en hun traditionele dansfestivals, en natuurlijk van het schitterende landschap met de zandheuvels, bergen en guelta’s (tijdelijke waterbekkens – red.). In de Toearegkampen leerde ik bovendien thee maken op een kampvuur en brood bakken in het zand. Kort daarna zette ik een website op voor woestijnreizen.” Sindsdien reist Ineke naar Algiers en van daaruit 2000 km naar het zuiden, nabij Mali en Niger. “Ik woon meestal in het oude centrum van een woestijnstad. Ik fiets er naar de edelsmeden en de markt. Daar vandaan maak ik ook uitstapjes naar de woestijn om Toearegkampementen te bezoeken. Ik neem regelmatig kleding mee die ik op de markt koop en ik verzorg er infecties van kinderen. Ze lopen vaak zonder sandalen en de acacianaalden zijn scherp en veroorzaken infecties.”
Inaden Ineke heeft voornamelijk te maken met de Inaden, de zilversmeden en ambachtslieden. Lange tijd is er weinig geschreven over de sieraden van de Toeareg, maar tegenwoordig is er meer aandacht voor hun werk. Misschien past het bij de tijd waarin we leven en spreken de vormentaal en de geometrische patronen van de Toeareg ons aan in de 21e eeuw. “Er worden zelfs sieraden gedragen door kamelen om ze te beschermen. Kinderen krijgen granieten armbanden om, die gebruikt werden in speelgevechten. De armbanden ‘groeiden met ze mee’; ze worden van binnenuit uitgeslepen als ze gaan knellen. In 2011 was er helaas een terrorist die een bom liet ontploffen op het politiebureau van Tamanrasset; dat was het einde voor het toerisme in deze prachtige streek. Maar ondertussen had ik een verzameling traditionele Toeareg en Berbersieraden. Ik begon foto’s te maken en opende een webshop, en met succes!” Opvallend is dat Toearegsieraden een grote variëteit in vorm en taal laten zien; iets wat bij nomaden vaak niet het geval is. Ook de technieken die ze daarbij gebruiken zijn opvallend gevarieerd. Helemaal als je bedenkt onder welke eenvoudige omstandigheden deze voorwerpen gemaakt zijn. Dan wordt direct duidelijk dat we hier te maken hebben met zeer kundige ambachtslieden! “In de winters dat ik in het zuiden van Algerije woonde, kwam ik regelmatig edelsmeden tegen. Ze kwamen vooral uit Niger en Mali en verkochten hun waar op de lokale markt. Ik leerde ze steeds beter kennen. Sommige zilversmeden waren afkomstig uit Mali en streken neer in Tamanrasset, maar ook in Djanet of in Ghardaiia en Timimoun. Ze zetten hun tent op bij grote markten en bleven tot ze goede zaken hadden gedaan en voerden ook opdrachten uit zoals het herstellen van sieraden, wapens,ketels en pannenwaar. Daarna gingen ze weer op weg naar hun familie om daar een tijdje te zijn, naar Niger en Mali. Hun sieraden zijn prachtig. Soms word ik verblind door het vakmanschap van voorwerpen. Dan ben ik blij als ik oude sieraden kan redden voordat ze omgesmolten worden van oud naar modern.”
Het metaal van de profeet
Zilver is het meest gebruikte metaal in de creaties van de Toeareg. Zij noemen zilver ook wel ‘het metaal van de profeet’ en om die reden wordt goud nauwelijks gebruikt. Toeareg zilversmeden hebben door de eeuwen heen heel weinig veranderd aan hun technieken en gereedschappen. Omdat ze woestijnnomaden zijn en vaak zonder vaste werkplaatsen leven, werken ze meestal op de grond met alleen een stuk hout als werkoppervlak. Alle werktuigen passen in de regel in één tas. Ze gebruiken vaak kleine leren blaasbalgen om vuren voldoende op temperatuur te krijgen, hoewel de moderne zilversmeden die de sedentaire gemeenschappen bezoeken ook vaak gasbranders gebruiken. Kenmerkend is het gebruik van een eenvoudig vierkanten aambeeld. Omdat ze veelal op de grondwerken, gebruiken zij vaak hun handen én hun voeten bij hun werk. Voor het gieten van sieraden wordt de verloren-was methode ingezet, een techniek die hierin de Sahara letterlijk al millennia lang wordt gebruikt. Hierbij wordt een voorwerp eerst gemodelleerd in was en daarna in een kleien mal geperst, waarbij een kleine opening wordt gelaten. Wanneer de mal wordt verhit, smelt de was waardoor dit een holte in de vorm van het oorspronkelijke voorwerp achterlaat in de mal. Hierna kan door dezelfde opening het metaal worden ingegoten. Nadeel van deze techniek is dat de mal maar één keer te gebruiken is. Om het voorwerp uit de mal te krijgen, moet hij kapotgemaakt worden. Naast deze techniek worden ook eenvoudige zandmallen gemaakt, waarin vervolgens het hete metaal in de gewenste vorm wordt gegoten. Naast het gieten van de basisvorm van het gewenste sieraad, worden ook andere techniekengebruikt, zoals het smeden, het solderen van zilveren balletjes, het wikkelen met koperdraad of zilverdraad,of het graveren van het metalen voorwerp. Koudebewerkingstechnieken, zoals kloppen, graveren en hameren worden ook gebruikt. Naast zilver worden ook andere metalen gebruikt, zoals koper of aluminium.
Vrijheid
De Toeareg noemen zichzelf ‘Imuhagh’, wat vrij vertaald zoiets betekent als ‘vrije mensen’. Maar werkelijk vrij zijn de Toeareg niet meer. “Zij worden de laatste eeuw aanzienlijk beperkt in hun bewegingsvrijheid door de kunstmatige landsgrenzen in Noord-Afrika,” vertelt Ineke. “Hierdoor kunnen zij zich niet altijd meer even vrijelijk tussen waterbronnen of weidegronden bewegen.” Water en voedseltekorten hebben rampen veroorzaakten waren reden voor veel opstanden in de afgelopen decennia. Sommige groepen zijn echter in staat geweest om ondanks hun benepen situatie toch een weg weten te vinden naar markten van andere landen. Met hun sieraden bijvoorbeeld. Zo hebben zij voor zichzelf een economische zekerheid weten te creëren. “De edelsmeden hebben werk en redden zich wel. Meestal zijn het uitstekende handelslui! Ik bezoek vooral de kampementen waar mensen hulp nodig hebben. Dat was aanvankelijk nooit mijn bedoeling, maar toen ik voor het eerst met een kamelenman een tocht maakte in de Hoggar, kwam ik terecht in een kleine oued (droge rivierbedding –red.) waar we de nacht doorbrachten. ’s Morgens kwam er een oude vrouw aanlopen met twee huilende kinderen aan de hand. De kinderen werden naast mijn slaapzak gedirigeerd en er werd op hun wonden op voeten, handen en armen gewezen. Dat was gek wakker worden, maar er was maar een ding mogelijk natuurlijk, ik moest helpen. Als ze me nu zien huilen en gillen ze niet meer, maar rennen ze lachend naar me toe. Ik versta maar half Tamacheck en dus zing ik naar ze.” Ineke is niet alleen tussenpersoon geworden in de handel van sieraden. Van de opbrengst verricht zij ook weer goede daden. Dat is direct duidelijk als je haar Facebookpagina bekijkt. Met enige regelmaat trekt zij de woestijn in en voorziet mensen van dekens en kleding om de koude winternachten door te komen.
Een levende sieradentraditie?
De sieraden die de Toeareg produceren zijn niet alleen geliefd bij de nomaden zelf, maar ook bij de volkeren in de naburige regio’s. Bijvoorbeeld door de Fulani ende Wodaabe. Ook anno 2019 maken de traditionele sieraden van de Toeareg nog een levend onderdeel uit van verschillende culturen. En dat is niet zo vanzelfsprekend als het lijkt. In veel andere streken is de betekenis van voorwerpen verloren gegaan in het geweld van deze veranderende wereld. Meestal is de maker en de drager van de traditionele sieraden niet meer in leven. Dan blijft het een raadsel waar sommige afbeeldingen betrekking op hebben, ook al kunnen de gestileerde vormen wel geduid worden. De diepere betekenis die de sieraden in een cultuur hebben, is dan ook vaak verloren gegaan. De situatie bij de Toeareg geeft ons de mogelijkheid om de voorwerpen en sieraden nog in hun oorspronkelijke context gedragen te zien worden, en ook de makers kunnen nog worden bevraagd over de betekenis van de iconografie die zij gebruiken. Hoewel… “Ik krijg zelden heel duidelijke antwoorden overigens, ze zijn geheimzinnig over de betekenissen. Elk sieraad heeft een andere betekenis, is heel persoonlijk gemaakt. Dat is de essentie van de edelsmid en ik heb het afgeleerd om diep door te vragen.” Ineke laat ons de verschillende voorwerpen zien die zij op haar reizen verzamelde, verschillende vormen van de Agadez kruizen of Inaranganak bijvoorbeeld, kruisvormige hangers die in de verte doen denken aan Egyptische Anch-amuletten en opengewerkte amuletten die op een zogeheten kitab amulet van leer worden genaaid. “Sommige edelsmeden kunnen prachtig vertellen over de symboliek van de natuurlijke elementen zoals de maan,zon en sterren, die ze verwerken. Alleen zij kennen de betekenis ervan. Bij sommige marabouts (geleerden die ook magie praktiseren, red.) kun je een vraag stellen of een wens doen, die ze dan verwerken in een sieraad van de zilversmid. Maar dat kost dan ook behoorlijk wat!”
In Ineke’s webshop op Etsy (TuaregJewelry) bevinden zich traditionele sieraden van goede kwaliteit, het liefst gedragen, en zo nu en dan ook moderne sieraden van goede kwaliteit. Ze zijn echter nooit nieuw, hebben al een reis gemaakt en zijn onderdeel van een levende sieradentraditie. Métier wenst Ineke veel succes en we hopen nog vaker van haar te horen!
Dit artikel is in gedrukte vorm ook verschenen in Métier 05.
foto’s:
