In het nieuws van 22 juni jl. verscheen een opwekkend bericht. Verschillende musea in Marokko en Europa (o.m. Jardin Majorelles Fondation in Marrakech en het Yves Saint Laurent Museum in Parijs) hebben een partnerschap ondertekend om de ‘Culturele rijkdom van Marokko’s Berber-erfgoed te belichten’. Waarom is dit goed nieuws? En wie of wat zijn Berbers, die we ook wel kennen als Amazigh? Métier Magazine Online licht toe.
Achtergrond en herkomst
Amazigh (meervoud: Imazighen) betekent letterlijk ‘vrije mensen’. Deze bevolkingsgroepen wonen al meer dan 15.000 jaar in het grootste deel van Noord-Afrika. Recent DNA-onderzoek heeft uitgewezen zij ca. 15.000 jaar geleden vanuit het Nabije Oosten (ten westen van de Euphraat) zijn gemigreerd naar Noord-Afrika. Vandaag de dag wonen er naar schatting ca. 30 miljoen Imazighen in de regio. De Imazighen worden meestal aangeduid als berbers. Een term die zij zelf als een scheldwoord beschouwen. De Griekse historicus Herodotos is in 430 v. Chr. de eerste die over de Imazighen schrijft. ‘De Berbers offeren aan de Zon en aan de Maan, maar niet aan enig andere god,’ schrijft hij. Volgens andere schrijvers aanbaden deze mensen nog veel meer; rotsen werden bijvoorbeeld als heilig beschouwd.
< Rotstekening van een jachtscene. Foto door Fondazione Passaré
Vanaf ongeveer 6.000 v. Chr. ging men in Noord-Afrika steeds vaker op een vaste plaats wonen. Er werd voorzichtig begonnen met het cultiveren van gewassen en de domesticatie van wilde dieren. De verschillende stammen hadden ieder hun eigen stamoudste. We kennen pictogrammen en afbeeldingen uit die tijd, maar er werd hoofdzakelijk over ze geschreven door andere volken. Zo kennen we verhalen over de Imazighen uit bronnen van de Feniciërs en oude Egyptenaren. Fenicische handelaren voeren langs de kust van Noord-Afrika en stichtten vanaf de zesde eeuw v. Chr. strategische nederzettingen langs de kust en langs rivieroevers. Mede daardoor ontwikkelden zich diverse grote Berberkoninkrijken, onder meer Mauritanië.
De gefortificeerde stad Aït Benhhaddou aan de karavaanroute tussen de Sahara en Marrakech. Foto door Carlos ZGZ.
Na het begin van onze jaartelling kwamen de gebieden die van economisch nut waren onder Romeins bestuur. Hier haalden de Romeinen hout (voor de scheepsbouw), wilde dieren (voor de gladiatorengevechten) en mensen uit het binnenland (voor de slavenmarkt). In de vijfde eeuw van onze jaartelling werd Noord-Afrika binnengevallen door respectievelijk de Vandalen, Visigoten en het Byzantijnse Rijk. Maar in de bergen bleven de Imazighen de baas. Inmiddels was het christendom doorgedrongen tot Noord-Afrika. Vanaf de achtste eeuw na Christus werd Noord-Afrika regelmatig binnengevallen door islamitische Arabieren. Zij brachten een eigen taal, cultuur en godsdienst mee. De meeste Imazighen bekeerden zich toen tot de islam, maar de stammen behielden wel hun eigen wetten.
Terwijl overal ter wereld gebieden gekolonialiseerd werden door westerse mogendheden, bleef Marokko tot begin 20e eeuw buiten schot. Verschillende landen toonden na 1900 echter interesse in dit gebied, vooral vanwege de strategische ligging. Internationaal werd afgesproken dat Marokko onder de Franse invloedssfeer zou vallen. Op papier zou de sultan van Marokko soeverein heerser blijven. In de praktijk kwam daar weinig van terecht. Er vestigden zich Franse burgers in de regio en zij begonnen met het ontginnen van de minerale rijkdommen en ontwikkelden een grote landbouwsector, die afgestemd was op de Franse markt. Daarvoor legden zij ook een modern transportsysteem aan. De Imazighen kwamen in opstand en uiteindelijk werd er een hervormingsplan opgesteld. Deze Inheemse bevolking zou voortaan ook toegelaten worden op regeringsposten. Tijdens beide wereldoorlogen hebben veel Marokkanen meegevochten aan de zijde van de Amerikanen. Na 1945 braken er inheemse opstanden uit, maar Frankrijk gaf geen krimp. In 1956 werd Marokko onafhankelijk. Mohammed V nam de titel van koning aan.
In 1961 werd Hassan II koning van Marokko. Hij had te maken met grote onrust in het land, maar voerde liever oorlogen tegen de Saharanen. Ondertussen werd er niets gedaan om de positie van de Imazighen te verbeteren. Het Arabisch werd in Marokko als officiële taal erkend en het Amazigh werd verboden. Op scholen werd voortaan uitsluitend in het Arabisch en Frans onderwezen. Hoger onderwijs was niet beschikbaar voor de Imazighen. Politieke partijen beschouwden de cultuur als primitief en belangrijke posities in de maatschappij bleven onbereikbaar. Hiernaast staat de vlag van de Imazighen: het blauw staat voor de Middellandse Zee (of voor de blauwe kleding van de Toeareg; er bestaan verschillende verklaringen). Het groen symboliseert de natuur en de bergen. Geel staat voor de Sahara. Het symbool op de vlag betekent ‘Vrije Mensen’ en symboliseert de letter ‘z’; de middelste letter in het woord Amazigh.
Vrouw in traditionele dracht
Mohammed VI kwam in 1999 aan de macht en voerde hervormingen door. Politieke gevangenen werden vrijgelaten en er kwamen verkiezingen. Met de troonsbestijging van Mohammed VI kwam er voorzichtig verandering in de positie van de Imazighen; sinds enkele jaren wordt er in Marokko gewerkt aan een betere sociale positie van de onderdrukte bevolking. In 2001 heeft de koning een nationale conferentie georganiseerd, waarbij hij met verschillende bevolkingsgroepen (Arabieren, Joden, Christenen, Imazighen en bedoeïenen) in gesprek ging over een intercultureel Marokko. Alle groepen hebben daarna speciale rechten en voorzieningen gekregen. Voor de Imazighen werd een onderzoeksinstituut opgericht, het Institut Royal de la Culture Amazigh (IRCAM). Het instituut maakt woordenboeken en schoolmaterialen. Het IRCAM doet ook onderzoek naar de historie van de Amazigh culturen. Omdat er door alle binnenvallende volken wel veel óver hen geschreven is, is er veel bronnenmateriaal. Archeologisch onderzoek speelt hierbij een belangrijke rol.
< Ingang van het Institut Royal de la Culture Amazigh (IRCAM). Foto door Abdeaitali.
Enkele jaren geleden ben ik door de toenmalige directeur van het IRCAM rondgeleid in hun nieuwe gebouw, even buiten Rabat. Het is modern en ambitieus opgezet. Met hoge, koele ruimtes en een vrij toegankelijke bibliotheek. Er worden inmiddels partnerschappen gesloten met instituten in het buitenland en er is een Nederlands Instituut in Rabat opgericht (NIMAR, http://nimarrabat.nl/). Onderzoeksresultaten worden internationaal gedeeld en er vinden uitwisselingsprogramma’s plaats voor studenten en ambachtslieden.
Vrouw in nieuwe klederdracht tijdens een moderne bruiloft, gebruiken rond sieraden en kleding zijn nog zeer levend onder de Imazighen. Foto door Zarakibleach.
In 2011 werd eveneens een nieuwe grondwet opgesteld, waarin de koning opnieuw tegemoet kwam aan eisen van de Amazigh bevolking; het Tamazight is sinds die tijd in Marokko erkend als officiële taal. Het IRCAM heeft een Tamazight alfabet ontwikkeld, dat is samengesteld uit de oude pictogrammen.
In Marokko zien de Imazighen de huidige ontwikkeling weliswaar als een officiële erkenning van de eigen cultuur, maar men vindt dat er nog veel te verbeteren is. De ondertekening van het partnerschap tussen de diverse musea is daarom een mooie ontwikkeling!
door: Alexandra van Dijk (juni 2020)
