Nadat de Duitse troepen Nederland hadden bezet in mei 1940, werden verschillende verzetsgroepen opgericht, zoals de Oranjewacht die in verschillende steden actief was. In Utrecht sloot de jonge kunstschilder Johan ‘John’ Dons, geboren 26 februari 1915 en telg van een artistieke familie, zich daarbij aan. Hij werd opgepakt en belandde via het Oranjehotel in Kamp Amersfoort.
John Dons
Kamp Amersfoort was als concentratiekamp operationeel vanaf augustus 1941 en kende een zwaar regime van mishandeling, dwangarbeid en honger. Volgens medegevangene Dirk Folmer ging de aan tuberculose lijdende Dons er al snel slechter uitzien, liep hij in beugels, maar werd redelijk behandeld omdat hij de bewakers portretteerde. Van zijn hand zijn tekeningen overgeleverd van verschillende medegevangenen, zoals van Titus Brandsma (zie hieronder links) en Piet Hoefsloot.
Eén van de SS-kampbewakers was Willy Engbrocks: getrouwd met een Nederlandse, vader van zes kinderen, voorheen atletiekkampioen, katholiek en werkzaam in de textielindustrie. Hij was een liefhebber van schilderkunst en fotografie en een groot kenner van kaktussen, paddenstoelen, rots-, alpen- en tropische planten. In Kamp Amersfoort was hij Karteiführer, een soort boekhouder, en moest uitgaande brieven censureren. Hij verafschuwde geweld, probeerde het leven van de gevangenen gemakkelijker te maken en werd door ondercommandant Karl Peter Berg regelmatig voor slapjanus uitgescholden.
Op enig moment werd de veroordeling van John Dons tot tuchthuisstraf omgezet in de doodstraf. De nacht voor zijn executie vroeg Dons aan Engbrocks of hij een laatste schilderij mocht maken, waarop Engbrocks zijn eigen schilderspullen voor hem haalde. Dons, die altijd veel tijd nodig had om schilderijen af te maken, leverde in één nacht een meesterwerk af: tulpenvelden, gescheiden van een boerderij en hooimijt door een vaart met een platte schuit en bruggetje, en Hollandse luchten boven een horizon met een kerk. In de vroege morgen schonk Dons het aan zijn bewaker Engbrocks, de verf nog nat.
In zijn afscheidsbrief aan zijn vader en anderen schreef Dons: “… ik moet jullie als laatste schrijven dat ik moedig den dood in ga” en “ik ben blij deze laatste nacht vlak bij jullie te zijn geweest”. John Dons werd op 9 juli 1942 met acht andere verzetsleden gefusilleerd in het Fort bij Rhijnauwen. Na de oorlog zijn veel bewakers van Kamp Amersfoort veroordeeld (Berg kreeg de doodstraf en de beruchte Kotalla levenslang), maar ondanks meerdere arrestaties werden over Engbrocks ontlastende verklaringen ingediend. Hij bleef in Nederland wonen en ontving post van voormalige gevangenen met dank en steunbetuigingen.
Het schilderij van John Dons had jaren op de zolder van een bevriende bakker gelegen totdat het in 1959 prominent aan de muur in huize Engbrocks werd opgehangen. In 1970 gaf Engbrocks het schilderij aan de familie van Dons en in 2017 werd het eigendom van Nationaal Monument Kamp Amersfoort. Engbrocks was in 1984 overleden.
Artikel door drs. Floris van Dijk, Kamp Amersfoort, Onderzoek en communicatie
Eind 2020 gaat het nieuwe museum van Nationaal Monument Kamp Amersfoort open, waar het verhaal van deze historische plek wordt verteld. Op de 1100 vierkante meter wordt het schilderij van John Dons uiteraard één van de topstukken.
Voor meer informatie: www.kampamersfoort.nl