In het Dogongebied in Mali worden met modder bewerkte stoffen gemaakt. Dit gebeurt al eeuwenlang, maar behalve dat ze op plaatselijke marktjes verhandeld worden vinden ze nu ook hun weg naar elders. Uiteraard ontkomen deze typerende voorbeelden van een eigenzinnige, sterk traditionele cultuur niet aan de huidige globalisering. Gelukkig zijn er naast de vele industriële imitaties voor de toeristenmarkt en exportzendingen naar het westen en Amerika nog steeds prachtige stukken te zien, al dan niet in musea en galeries, veelal buiten Mali zelf. Elizabeth Visser studeerde tropische plantenteelt en ontwikkelingseconomie en werkte jaren achter elkaar tijdens lange uitzendingen in ontwikkelingslanden. Toen ze in Mali was werd ze getroffen door het pure, authentieke textiel ter plekke. Inmiddels importeert ze als Strawberries Fabrics de meest exotische stoffen, waaronder ook de zogenaamde ‘mudcloths’.
Bogolan
Het deel van Mali waar de Dogon leven die de katoen verbouwen waar ze van gemaakt worden ligt tegen de grens met Burkina Faso. Het woord bogolan (bogo - modder; lan - is gemaakt met) slaat op de naam van de techniek en verwijst naar de stof die met modder en natuurlijke kleurstoffen van schors, bladeren en planten bewerkt wordt. De katoen wordt met de hand gesponnen en met eenvoudige getouwen in stroken van zo´n 15 cm breed geweven. Deze worden met de hand aan elkaar genaaid. Tegenwoordig gebeurt dit ook steeds vaker met ouderwetse, met de voet aangedreven, Chinese naaimachines. De typische bogolanmotieven zie je behalve bij de prachtige authentieke kleden ook op hedendaagse mannentunieken terug.
Patronen met symbolische betekenis
Bogolantextiel speelt al sinds de twaalfde eeuw v.Chr. een belangrijke rol in de traditionele artisanale cultuur van Mali. Oorspronkelijk droegen de vrouwen wikkeldoeken bij ceremonies rond ingrijpende gebeurtenissen: besnijdenis, huwelijk, de geboorte van een kind, een begrafenis. De jagers ontleenden er een spirituele bescherming aan tijdens hun tochten. In de dorpen waar de stof nog voor lokaal gebruik gemaakt wordt, zijn het de mannen die de smalle stroken weven en de vrouwen die de symbolische patronen aanbrengen. Dit kunnen simpele dagelijkse verbeeldingen zijn, huis, heuvel, stad, rivier, maar er wordt ook teruggegrepen op historische, mythische en medische kennis. Ook de moraal ontbreekt niet, wie de geheimtaal verstaat kan ook fatsoens- en gedragsregels ontwaren. Vrouwen kunnen, waar het gaat om een rivale, elkaar danig beledigen: waar bij ons in dat geval figuurlijk met modder wordt gesmeten, staan de leuzen hier letterlijk in modder neergeschreven.
Tie-dye technieken
Het Dogongebied is erg toeristisch, maar toch wordt de traditionele kleding nog gedragen. De iets beter gesitueerden, zoals de leraar van de school en de lokale verpleger, kunnen zich de aanschaf permitteren en hebben oog (gekregen) voor de culturele identiteit van de stoffen. Er bestaan geen winkels; de bogolanverkopers kopen de katoen pas als ze een bestelling binnen hebben. Vanwege het gebrek aan kapitaal ontbreekt de mogelijkheid een voorraad aan te leggen, evenmin als het hebben van een verkoopruimte. Overigens vindt in Afrika de gehele kledingproductie in principe op bestelling plaats volgens Elizabeth. Traditioneel geklede vrouwen dragen indigo-kleurige gewaden, geverfd via de tie-and-dye methode. Daarbij worden steeds stukjes stof strak met draadjes ombonden. Op die manier ontstaan er kleine bolletjes en schijfjes waar de verf niet in doordringt als de stof in een pot met verf wordt gedoopt. Deze afgebonden knoedeltjes blijven uitgespaard en behouden zo de oorspronkelijke kleur.
Gefermenteerde klei of modder
De door de mannen geweven katoenen stroken worden na het aan elkaar vast zetten gewassen. Vervolgens drogen de stukken, al of niet al in vorm of model geknipt, in de zon. Daarna worden ze te week gelegd in een oplossing van gekneusde planten- of boombladeren. Dat geeft een diepe gele kleur aan de stof. Die wordt vervolgens opnieuw op de aarde in de zon gedroogd en dan is de ondergrond klaar om met klei te worden bewerkt. Deze ijzerhoudende klei, speciaal uit het midden van de rivier gehaald, wordt in een pot bewaard met een deksel erop, soms wel een jaar lang. Door dit fermentatieproces ontstaat het kleurhoudende karakter van de klei. De motiefomtrekken worden met bamboestokjes en spateltjes met klei aangegeven. Uiteindelijk worden ook de open stukken tussen al die omtrekken met klei bedekt, op die manier blijven de uitsparingen over die de motieven vormen. Het geheel wordt gewassen om de overtollige klei kwijt te raken en opnieuw gedroogd. Er blijft daarna een donkere achtergrond met gelig gekleurde uitsparingen over. Het proces van het weken, drogen, met klei bedekken wordt dan nog eens herhaald. Soms worden daarna de gele gedeeltes nog met een sodahoudende vloeistof bedekt, waardoor ze bleken en wit worden. Een echte bogolan is herkenbaar aan de achterkant: deze is duidelijk minder gekleurd dan de voorkant omdat daar alle motieven worden aangebracht. Voor textiel met verschillende kleurmotieven wordt voor de grondkleur de gehele oppervlakte met klei ingesmeerd, zonder uitsparingen. Na het drogen worden motieven aangebracht met een mengsel van gekookte planten; het proces van drogen, een mengsel aanbrengen, opnieuw drogen kan naar wens, smaak en tijd herhaald worden.
Sjabloneren met rontgenfoto's en tandenborstels
Behalve deze eeuwenoude methode met houtjes en stokjes, wordt tegenwoordig ook vaak een sjabloon gebruikt. Hiervoor worden af en toe röntgenfoto’s van ziekenhuizen gebruikt - een ultiem geval van reclycling! De motiefjes worden naar wens van vorm en afmeting uitgeknipt en boven deze uitsparingen wordt met een borsteltje of oude tandenborstel de verfstof aangebracht. Het sjabloon wordt steeds verplaatst; de open vlakken en vlakjes worden net zo lang opgevuld tot het hele stuk stof aan de beurt geweest is. Uiteraard wordt het hele patroon daardoor eentoniger en minder spectaculair dan de uit de hand bewerkte stukken. Dat de industriële kleden- en kledingproductie veel van de handmatige, tijdrovende onderdelen overslaat, behoeft geen betoog. Helaas ontgaat een deel van de jongere generatie ook de betekenis van de veelheid aan symbolen. Gelukkig zijn er steeds meer idealisten - waaronder Elizabeth Visser - die het belang van behoud van de traditionele manier van werken inzien en zich daarvoor inzetten. Ondanks het moeizame en dure transport van de stoffen wil ze op die manier bijdragen aan het bewaren en, zij het inmiddels op een aan onze tijd aangepaste wijze, handhaven van de oorspronkelijke technieken.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Bronnen:
Bogolan, Shaping Culture through Cloth in Contemporary Mali, Victoria L. Rovine, African Expressive Cultures, 2008.
'Mud cloth from Mali; its making and use', Dr. ES Toerien, Vista University, Zuid-Afrika (artikel in Journal of Family Ecology and Consumer Sciences, 2003).